مواد شیمیایی آتش‌زا و قابل اشتعال به موادی گفته می‌شود که به راحتی در دماهای معمولی، در معرض شعله، جرقه یا حرارت آتش می‌گیرند. این مواد می‌تواند در حالت مایع، گاز یا جامد باشند.
مایعات قابل اشتعال مانند بنزین، الکل، استون و تولوئن که با دمای پایین بخار می‌شوند و در صورت تماس با منابع حرارتی به راحتی آتش می‌گیرند.
گازهای قابل اشتعال مانند پروپان، متان و استیلن که در دماهای پایین به راحتی با هوا ترکیب شده و آتش می‌گیرند.
جامدات قابل اشتعال مانند چوب، کاغذ، پارافین و برخی پلاستیک‌ها که ممکن است نیاز به دماهای بالاتری برای اشتعال داشته باشند، اما وقتی در معرض شعله قرار می‌گیرند می‌توانند به راحتی آتش بگیرند.
دسته بندی و نمونه های مواد شیمیایی آتش زا و قابل اشتعال
1-مواد قابل اشتعال (Flammable Materials)
این مواد در دماهای معمولی به راحتی آتش می‌گیرند و معمولاً دمای احتراق پایین‌تری دارند. از جمله گازهای قابل اشتعال می‌توان به پروپان، متان و استیلن اشاره کرد. برای مایعات قابل اشتعال نیز می‌توان بنزین، الکل، استون و تولوئن را نام برد. همچنین، جامدات قابل اشتعال شامل موادی همچون پارافین، کاغذ و چوب می‌شوند.
2-مواد آتش‌زا (Combustible Materials)
این مواد شیمیایی برای آتش گرفتن نیاز به دماهای بالاتر دارند، اما در صورت رسیدن به دمای مناسب، می‌سوزند. از جمله گازهای آتش‌زا می‌توان به آمونیاک و هیدروژن اشاره کرد. برای مایعات آتش‌زا نیز می‌توان نفت سفید و روغن‌های گیاهی را نام برد. همچنین، جامدات آتش‌زا شامل چوب‌های سخت و پلاستیک‌هایی با دمای احتراق بالاتر می‌شوند.
3-مواد اکسیدکننده
این مواد خودشان آتش نمی‌زنند، اما می‌توانند باعث تسریع در احتراق مواد دیگر شوند. از جمله گازهای اکسیدکننده می‌توان به اکسیژن و کلر اشاره کرد. همچنین، مواد جامد اکسیدکننده شامل نیترات‌ها (مانند نیترات آمونیوم) و پراکسیدها می‌شوند.
4-مواد حساس به حرارت
این مواد وقتی در معرض دمای بالا یا جرقه قرار می‌گیرند، ممکن است به سرعت مشتعل شوند. از جمله این مواد می‌توان به فسفر سفید، سیانیدهای فلزی و فنیل هیدرازین اشاره کرد.
5-مواد شیمیایی ناپایدار
این مواد در شرایط خاص مانند تغییرات دما، فشار یا ترکیب با مواد دیگر به راحتی واکنش‌های خطرناک مانند انفجار یا آتش‌سوزی را ایجاد می‌کنند. این مواد معمولاً حساس به محیط هستند و ممکن است به سرعت واکنش نشان دهند.
از جمله این مواد می‌توان به نیتروگلیسیرین، دی‌اتیل اتر و پراکسیدها اشاره کرد. نگهداری و کار با این مواد نیازمند دقت و رعایت ایمنی ویژه است، زیرا در برابر جرقه، دما یا فشار بالا ممکن است واکنش‌های شدیدی نشان دهند.
جدول انواع مواد شیمیایی آتش‌زا
| دسته بندی | ویژگی ها | مثال |
مواد قابل اشتعال |
| بنزین، الکل، استون، تولوئن، پروپان، متان |
| مواد آتش زا |
| آمونیاک، هیدروژن، نفت سفید، روغن‌های گیاهی |
| مواد اکسید کننده |
| اکسیژن، کلر، نیترات آمونیوم، پراکسیدها |
| مواد حساس به حرارت |
| فسفر سفید، سیانیدهای فلزی، فنیل هیدرازین |
| مواد شیمیایی ناپایدار |
| نیتروگلیسیرین، دی‌اتیل اتر، پراکسیدها |
ویژگی‌های مواد شیمیایی قابل اشتعال
1-نقطه اشتعال پایین
مواد قابل اشتعال معمولاً دمای اشتعال پایین‌تری دارند، به این معنا که در دماهای معمولی یا پایین‌تر به راحتی بخار می‌شوند و این بخارات به سرعت با هوا ترکیب شده و آتش می‌گیرند. این ویژگی موجب می‌شود که این مواد در معرض جرقه یا حرارت به سرعت مشتعل شوند. به عنوان مثال: بنزین، الکل، استون.
2-حساسیت به حرارت
مواد قابل اشتعال به راحتی در معرض دماهای بالا یا منابع حرارتی آتش می‌گیرند. حتی در دماهای پایین‌تر از نقطه جوش یا ذوب خود، گرما می‌تواند باعث تبخیر و مخلوط شدن بخار با اکسیژن هوا شود و موجب اشتعال گردد. برای مثال، مایعاتی مانند بنزین و الکل در دماهای نسبتاً پایین بخار می‌شوند و به راحتی مشتعل می‌شوند.
3-میزان تبخیر بالا
قابل اشتعال معمولاً دارای میزان تبخیر بالایی هستند، به این معنی که به سرعت بخار می‌شوند. این ویژگی باعث می‌شود که این مواد در دماهای معمولی یا حتی پایین‌تر از نقطه جوش خود، بخار تولید کنند که به راحتی با اکسیژن هوا ترکیب شده و موجب اشتعال می‌شود. برای مثال، بنزین و استون از جمله مایعات با تبخیر بالا هستند که در دماهای معمولی بخار می‌شوند و در صورت برخورد با شعله یا جرقه آتش می‌گیرند.
4-ترکیب سریع با اکسیژن
مواد قابل اشتعال به سرعت با اکسیژن موجود در هوا ترکیب می‌شوند و این ویژگی باعث می‌شود که به راحتی در معرض جرقه یا حرارت آتش بگیرند. این ترکیب سریع با اکسیژن می‌تواند باعث گسترش سریع آتش شود. برای مثال، گازهایی مانند متان و پروپان به محض آزاد شدن در هوا با اکسیژن ترکیب می‌شوند و در تماس با شعله یا جرقه به سرعت مشتعل می‌شوند.
5-حساسیت به جرقه
مواد قابل اشتعال معمولاً به جرقه‌ها حساس هستند و حتی یک جرقه کوچک می‌تواند باعث اشتعال آن‌ها شود. این مواد به سرعت با انرژی تولید شده از جرقه ترکیب شده و آتش می‌گیرند. برای مثال، گازهایی مانند استیلن یا مایعاتی مانند بنزین و الکل در صورتی که با جرقه یا حتی شعله‌ای کوچک تماس پیدا کنند، به سرعت مشتعل می‌شوند. این ویژگی به دلیل خواص شیمیایی و میزان تبخیر بالای این مواد است.
نقطه اشتعال چیست؟
نقطه اشتعال به دمایی گفته می‌شود که در آن یک ماده قابل اشتعال به حدی بخار می‌شود که با جرقه یا حرارت آتش می‌گیرد. این دما معمولاً از دمای احتراق پایین‌تر است، به این معنی که این مواد در دماهای پایین‌تری به راحتی آتش می‌گیرند. به‌طور کلی، هر چه نقطه اشتعال یک ماده پایین‌تر باشد، آن ماده بیشتر در معرض خطر اشتعال قرار دارد.
برای مثال، مایعاتی مانند بنزین، استون و الکل به راحتی در دماهای معمولی بخار می‌شوند و این بخارات با اکسیژن ترکیب می‌شوند و در صورت تماس با جرقه یا شعله، فوراً آتش می‌گیرند.
همینطور، گازهایی مانند پروپان و متان که در دماهای پایین با اکسیژن ترکیب می‌شوند، به سرعت آتش می‌گیرند و می‌توانند خطرات زیادی ایجاد کنند. مواد با نقطه اشتعال پایین به‌طور کلی باید با احتیاط زیاد نگهداری و استفاده شوند تا از وقوع آتش‌سوزی جلوگیری شود.
خطرات مواد شیمیایی آتش زا
خطرات مواد شیمیایی آتش‌زا به ویژگی‌های آن‌ها بستگی دارد و می‌تواند اثرات شدید بر سلامت و محیط‌زیست داشته باشد. برخی از این مواد مانند گازهای قابل اشتعال یا مایعات سریعاً در دماهای معمولی آتش می‌گیرند، در حالی که برخی دیگر به دما یا شرایط خاصی برای اشتعال نیاز دارند.
مواد حساس به جرقه یا ناپایدار به راحتی تحت تاثیر جرقه‌ها، حرارت یا فشار بالا واکنش‌های خطرناکی نشان می‌دهند که ممکن است منجر به انفجار یا آتش‌سوزی شود.
این مواد می‌توانند در صنایع مختلف مانند پتروشیمی، داروسازی، و مواد غذایی استفاده شوند. بنابراین، ایمنی در نگهداری و استفاده از این مواد امری ضروری است. اقدامات پیشگیرانه همچون استفاده از تجهیزات ایمنی، محیط‌های کنترل‌شده و آموزش کارمندان می‌تواند خطرات را به حداقل برساند.
علاوه بر این، این مواد ممکن است در صورت تماس با مواد دیگر واکنش‌های شیمیایی شدید نشان دهند که نیاز به دقت و دانش فنی بالا در محیط‌های صنعتی دارد.
در سطح ایمنی، این مواد به طور معمول به چند سطح خطر تقسیم می‌شوند که از سطح یک (خطر کم) شروع می‌شود تا به سطح نُه (خطر بسیار بالا) می‌رسد. این تقسیم‌بندی کمک می‌کند تا درک بهتری از میزان خطر مواد مختلف داشته باشیم و از وقوع حوادث جلوگیری کنیم. رعایت استانداردهای ایمنی و استفاده از فناوری‌های پیشرفته برای کاهش این خطرات از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
ایمنی و کار با مواد آتش زا
برای کار با مواد آتش‌زا، رعایت ایمنی و دقت در نگهداری و استفاده از آن‌ها ضروری است. این مواد باید در محیط‌هایی با تهویه مناسب نگهداری شوند و از تماس با منابع حرارتی و جرقه‌ها دور بمانند.
استفاده از تجهیزات ایمنی مثل دستکش‌ها، عینک‌ها و لباس‌های ضد حریق الزامی است. در مواقع اضطراری، باید با روش‌های صحیح خاموش کردن آتش و انواع خاموش‌کننده‌ها آشنا بود.همچنین، آموزش به کارکنان و نظارت مستمر بر محیط کار، به ویژه در بخش‌هایی که مواد آتش‌زا ذخیره یا استفاده می‌شود، به جلوگیری از خطرات کمک می‌کند.